مقدمه. 2

فصل اول: کلیات پژوهش
1-1-بیان مساله. 5

1-2- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق: 5

1-3-جنبه جدید بودن و نوآوری در تحقیق: 6

1-4-اهداف تحقیق: 6

1-5-سؤالات تحقیق: 6

1-6-فرضیه‏های تحقیق: 6

1-7-تعریف واژهها و اصطلاحات: 6

1-8-روش تحقیق: 7

فصل دوم: تاریخچه حقوق زن  در گذر زمان
2-1- تعریف حق.. 9

2-1-1- تعریف لغوی حق.. 9

2-1-2- تعریف اصطلاحی حقوق.. 9

2-1-3- تعریف حقوق مدنی.. 9

2-2- تاریخچه حقوق زن در تمدن های باستان. 10

2-2-1- زندگی زن در امتهاى پیشرفته قبل از اسلام. 10

2-2-2- حقوق زن در جاهلیت پیش از اسلام. 11

2-2-3- ایران باستان. 13

2-2-4-یونان باستان. 15

2-2-5-روم. 16

2-2-6- هند و چین.. 18

2-2-7- زن در بابل قدیم. 20

2-3- زن از نگاه ادیان گذشته. 20

2-3-1- زن در آیین یهود. 20

2-3-2- زن در آیین مسیحیت… 22

2-4- زن درصدر اسلام. 23

2-4-1- مقام و حقوق زن در اسلام. 26

2-4-1-1- جایگاه زن به عنوان انسان. 29

2-4-1-2- زن به عنوان مادر. 31

2-4-1-3- زن، محور خانواده 33

2-4-2-  حقوق اختصاصی زن در اسلام. 34

2-4-2-1- حق مهر. 34

2-4-2-2- نفقه. 35

2-4-2-3- ارث… 36

2-4-2-4- رعایت عدالت… 38

فصل سوم: مفهوم مقتضیات زمان و مکان
3-1- مفهوم مقتضیات زمان و مکان در لغت و اصطلاح.. 41

3-1-1- مفهوم مکان در لغت… 41

3-1-2- مفهوم مکان از دیدگاه قدماء و معاصرین.. 41

3-1-3- مفهوم مکان در عرف… 42

3-2-1- مفهوم زمان در لغت… 42

3-2-2- مفهوم زمان از دیدگاه فلاسفه. 42

3-2-3- مفهوم زمان در عرف… 44

3-3- تاثیر زمان و مکان بر وضع و تغییر احکام فقهی.. 45

3-4- عوامل موثر در شناخت شرایط زمان و مکان. 46

3-5- اسلام وتجدد زندگی.. 48

3-6- انطباق دین اسلام بر همه زمانها 49

3-7- معارف سه گانه اسلامی.. 51

3-8- ضرورت سازگاری احکام فقهی با مقتضیات زمان. 53

3-9- مقتضیات زمان و مکان از دیدگاه قرآن. 54

3-10- قانون و قانونگزاری یا تشریع احکام و روش پیامبر اکرم (ص)در آن. 55

3-11- مفهوم ثبات و تغییر. 57

3-11-1- احکام ثابت و احکام متغیر. 59

3-11-2- چگونگی تأثیرزمان و مکان بر احکام. 59

3-11-2-1-تاثیر زمان و مکان در تبدیل حکم اولیه به حکم ثانویه. 60

3-11-2-2- تاثیر زمان و مکان در تغییر حکم اولیه به حکم ثانویه. 61

3-11-2-3- تاثیر زمان و مکان در صدور حکم حکومتی.. 61

3-12- نقش زمان و مکان در احکام و اجتهاد. 62

3-13- جایگاه زمان و مکان در فقه فردگرا و فقه اجتماعی.. 66

3-14- تفسیر جدید از اجتهاد درتغییر حقوق زن. 67

3-15- تاثیر زمان و مکان از دیدگاه فقها 68

فصل چهارم: حقوق زن در گذر تحولات حقوقی
4-1- جایگاه زن در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. 72

4-2- حقوق  زن در قانون مدنی.. 74

4-3- نسبی بودن تفسیر عدالت درحقوق زن. 78

4-4- جایگاه حقوقی زن. 79

4-5- سیر تحول قوانین حقوقی مربوط به زنان. 80

4-5-1- سن بلوغ. 80

4-5-1-1- بررسی تاریخچه قانون مدنی ایران در رابطه با سن ازدواج.. 80

4-5-2- تعدد زوجات… 84

4-5-2-1- تعدد زوجات در قانون مدنی.. 85

4-5-2-1-1- تعدد  زوجات در قانون حمایت خانواده سال 46. 86

4-5-2-1-2- تعدد زوجات در قانون حمایت خانواده سال1353. 86

4-5-2-2- کاهش آمار تعدد زوجات در ایران. 87

4-5-3- تبعیض تابعیت… 88

4-5-3-1- تبعیض در تابعیت زنان در قانون مدنی.. 90

4-5-3-2- تأثیر الحاق ایران به کنوانسیون بر تابعیت زنان در قانون مدنی.. 91

4-5-4- حقوق مالی زن. 91

4-5-4-1- نفقه. 92

4-5-4-1-1- نفقه زن پس از انحلال نکاح.. 92

4-5-4-1-2- تحلیل حقوقی ماده 1107 قانون مدنی در نفقه. 94

4-5-4-1-3- نفقه در مذاهب و ملیتهای دیگر. 96

4-5-4-2- مهریه. 97

4-5-4-2-1- احتساب مهریه به نرخ روز. 99

4-5-4-3- ارث… 102

4-5-4-3-1- تفاوتهای احکام ارث زن و شوهر. 103

4-5-4-3-2- تحول در قانون ارث زن(زوجه) در نظام حقوقی ایران. 104

4-5-4-3-3- اجحاف در حقوق زن در ماده 946 قانون مدنی قبلی و اشکالات آن. 105

4-5-4-3-4- اصلاح ماده 946 قانون مدنی قبلی.. 106

4-5-5- روابط غیر مالی زن و شوهر. 108

4-5-5-1- ریاست شوهر بر خانواده 108

4-5-5-2- قانون مدنی و اشتغال زن. 111

4-5-5-2-1- سوءاستفاده از حق ریاست شوهر در منع اشتغال همسر. 112

4-5-5-2-2- قلمرو ریاست شوهر در خصوص اشتغال زن. 112

4-5-5-2-3- نظر فقهای معاصر در خصوص اشتغال زوجه. 114

4-5-6- حقوق زن پس از انحلال نکاح.. 116

4-5-6-1- طلاق.. 116

4-5-6-1-1- طلاق به اراده مرد در قانون پیشین.. 117

4-5-6-1-2- ماده 1133 اصلاحی قانون مدنی.. 118

4-5-6-2- نگهداری و تربیت اطفال(حضانت) 120

4-5-6-2-1- حق مادر در حضانت درفقه و قانون مدنی.. 120

4-5-6-2-2- مانع بودن ازدواج مادر در حضانت طفل.. 122

4-6- جایگاه زن در قوانین کیفری.. 124

4-6-1- شهادت زن. 124

4-6-2- قضاوت زن. 126

4-6-2-1- ادله و رویه عملی ناظر به جواز قضاوت زنان. 128

4-6-2-1-1- بند اول- ادله ناظر به جواز قضاوت زنان. 128

4-6-2-1-2- بند دوم-رویه عملی ناظر به جواز قضاوت زنان در حقوق ایران. 128

نتیجه گیری.. 131

فهرست منابع. 136

چکیده

تغییر و تحولات روز افزون شرایط زندگی و التزامات جدید جامعه مدنی در عصر حاضر احساس نیاز به تعدیل و اصلاح برخی از قوانین را ایجاب می­کند. از جمله قوانینی که باید مورد اصلاح و بازنگری قرار گیرد قوانین مربوط به حقوق زن در عرصه اجتماع و خانواده است. بسیاری از زنان بر این باورند که در طول تاریخ به آنها ستم رفته و حقوق و منافع آنها نادیده گرفته شده است. این امر حتی در دوران کنونی و با همه پیشرفت­هایی که نصیب زنان شده است وجود دارد و زنان را در بسیاری از موارد با مشکلات و چالش­های گوناگونی مواجه ساخته است.     

خوشبختانه پویایی فقه و مبانی اصیل اسلامی، نقش مهمی در ارائه نظریات و تئوری‌های عمیق و ژرف به منظور دستیابی به قوانین نوین بنا به مقتضیات زمان و مکان دارد. در این رساله تحقیقی، برآنیم که قوانین مربوط به حقوق زن و سیر تحول این قوانین را مورد بررسی قرار دهیم و نارسایی­های موجود در آن را که منجر به تضییع حقوق زنان شده است را برشمرده و راه‌حل­های مناسبی در راستای اصلاح قوانین و احیای حقوق زنان ارائه دهیم.

کلید واژه­ها: حقوق مدنی، حقوق زن، مقتضیات زمان، مقتضیات مکان، فقه، نو­آوری.

مقدمه

سپاس خدای را که به ید قدرت بی­منتهایش دریای آفرینش را جاری کرد و به اراده ازلی­اش همه خلق را صورت بخشید؛ هر کس را در سایه اراده­اش به راهی راهرو گردانید و آتش عشق خود را در وجودشان برانگیخت؛ نه از آن سوی که پیش فرستادشان توان برگشت دارند و نه در این سوی که بازشان داشت توان سبقت.

یکی از ویژگی­های جهان امروز و تمدن نوین بشری، تحولات دائم و نوپدیدی است که در عرصه­های مختلف در حال اتفاق است. در حال حاضر، چهره جهان در مقاطع بسیار کوتاه­تری نسبت به گذشته، دائما در حال دگرگونی است. توسعه چشمگیر و بهره­مندی از ابزارهای نوین و فن­آوری متحول، نیازمندی بشر را به یک سلسله قوانین، دستورات جدید و کارآمد ضروری ساخته و باعث شده است که همه مکاتب، مذاهب، فرهنگ­ها، تمدن­ها و نظام­های فکری و سیاسی بشری به دنبال هماهنگ نمودن خود با این تحولات و مقتضیات جدید زمانی و مکانی باشند.

جوامع بشری در گذر زمان دچار دگرگونی شده، ضمن فراز و نشیب­های بسیار راه تکامل می­پیماید. حقوق هم به تناسب آن متحول شده و در هر عصری متناسب با شرایط و اوضاع و احوال آن عصر، چهره جدیدی به خود می­گیرد. حقوق زنان نیز که بازتابی از سنت­ها، نگرش­ها و اوضاع و احوال حاکم بر هر جامعه است، همواره در تحول و دگرگونی بوده است. اما قاعده کلی در تحول حقوق زنان این بوده است که تغییرات این حوزه از حقوق، حالتی مثبت و روندی رو به جلو داشته است. مساله تامین حقوق زنان و اصلاح یا وضع قوانین در این خصوص از مدت­ها پیش چه در ایران و چه در کشورهای دیگر مطرح بوده است. چرا که بسیاری از مقررات و قوانین قبلی حاکم بر جامعه مبتنی بر تفکر مردسالارانه یا ضعیف بودن زن و در حاشیه گذاردن وی تدوین یافته بود. پیشرفت جوامع و بهبود وضعیت اقتصادی، بالارفتن سطح رفاه خانواده­ها، رشد فرهنگی و نیز افزایش سطح آگاهی و بیداری زنان و به تبع آن حرکت­ها و جنبش­های زنان از عوامل مهمی بود که سبب گشته است حقوق زن و مرد رو به تعادل نهد. با این حال کمتر کشوری را می­یابیم که در آن حقوق زنان در کوره زمان دستخوش تحول نشده و اصلاحات و اقدامات مثبتی  در جهت حمایت از آن صورت نگرفته باشد.

پژوهش حاضر با عنوان «تبیین نسبت حقوق مدنی زن و مقتضیات زمان و مکان» مشتمل بر کلیات و سه فصل است.در فصل اول به بررسی تایخچه حقوق زن در ادیان و آیین­های قبل از اسلام و در دولت­های مختلف از جمله، ایران، یونان، چین و… پرداخته­ایم.در فصل دوم مفهوم مقتضیات زمان و مکان را مورد بررسی قرار داده­ایم. و در فصل پایانی حقوق زن و سیر تحولات آن مورد کاوش و ارزیابی نقادانه قرار گرفته است.

تاکنون پژوهش­های مختلفی در رابطه با حقوق زن به صورت عام صورت گرفته است که از جمله آنها می­توان به این موارد اشاره کرد: مقالات «جایگاه زن در گذر تاریخ و سیری در حقوق آن»، نوشته حسن حیدری و یوسف ابراهیم­نسب، فصلنامه علمی-پژوهشی زن و فرهنگ، سال­ دوم، شماره پنجم، صفحات 84-71، پاییز 1389. و مقاله «امام خمینی و مقوله نو­آوری در فقه سیاسی»، بهرام اخوان کاظمی، حکومت اسلامی، سال سیزدهم، شماره سوم، پاییز1387 و پایان­نامه­های «تحولات حقوق خصوصی در جهت حمایت از حقوق زنان»، یوسف درویشی­هویدا، 1380.و «بررسی معیارها و رفتار با زن در فقه و حقوق»، فاطمه لطفی، 1391.

پژوهش­های فراوانی در مورد حقوق مدنی زن به صورت عام و کلی انجام شده است ولی به ندرت به مساله نسبی بودن آن با توجه به مقتضیات زمان و مکان در تدوین قوانین مربوطه پرداخته شده است. نارسایی قوانین و مقررات ایران در زمینه حقوق زنان در عصر حاضر و نیاز به مطالعه عمیق فقهی و حقوقی و بررسی­های تطبیقی جهت اصلاح و تکمیل مقررات یاد شده ضرورت این تحقیق را نشان می‌دهد.

در پایان لازم به ذکر است که با وجود تلاش فراوان پژوهش حاضر خالی از نقض و کاستی نیست از این رو امید است خوانندگان از کاستی­های آن در گذرند و با دیده اغماض به آن بنگرند.

همچنین بر خود لازم دیده که از همه­ی اساتید فرهیخته و به ویژه استاد محترم راهنما کمال تشکر و قدردانی را بنمایم.

1-1-بیان مساله

با گذشت زمان و با توجه به اینکه، بشریت روز به روز قدم در راه پیشرفت و ترقی برداشته و همواره با مسائل و نیازهای جدید روبرو بوده بررسی مقتضیات زمان و مکان برای انطباق احکام اسلامی با موضوعات متحدثه از اهمیت خاصی برخوردار است. مقتضیات زمان و تحولات اجتماعی ایجاب می­کند هر از چند گاهی راه کارهای مناسب جهت اجرای هر چه بهتر قوانین اسلامی ارائه شود. سازگاری با مقتضیات زمان و تحول فرهنگ و تمدن انسان و جامعه انسانی در احکام فقهی و قوانین عملی حائز اهمیت است.

 اصل اجتهاد در فقه -که پایه و اساس مسائل حقوقی است -وپویایی آن به این معناست که فقه باید جوابگوی نیازهای زمان خود باشد. لازم به ذکر است که فقهاء در استنباط احکام و استخراج آن از قرآن و سنت، همواره شرایط زمانه و زمینه های حاکم بر آن را مدنظر داشته اند. این اصل ایجاب می­کند که اموری همواره دست­خوش تغییرات شوند و این مهم مسلمانان را بر آن داشت که به بازخوانی متون و احکام استنباط شده از آن بپردازند.

از مهمترین این قوانین که مورد بحث و بررسی قرار گرفته است حقوق زن و چالش­های پیرامون آن است با گذشت زمان، مورد به مورد و کشور به کشور زنان پیوسته و به تدریج نیازهای خاص خود را مطرح می­کنند و انتظار دارند حقوق آنان به رسمیت شناخته شود و از آنان حمایت شود.

حقوق زن در همه جوامع و دوره­های مختلف تاریخی همواره به مقتضیات زمان و نوع مناسبات اجتماعی آن عصر بستگی داشته است، و این مساله دال بر این است که اصول کلی حاکم بر روابط زوجین از ثبات نسبی برخوردار بوده است. حقوق مدنی زن یکی از موضوعات مهمی است که همواره باید مورد توجه حقوقدانان قرار گیرد و با توجه به مبانی دینی در جهت احقاق حقوق زنان پیگیری­های لازم صورت گیرد.

1-2- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق:

حقوق زن درحوزه مدنی و تحولات آن با توجه به عنصر زمان و مکان در حیطه موضوعات فراوانی از جمله حق ارث، حق حضانت، …… حائز اهمیت است.

در اندیشه اسلامی، زنان و مردان در حقوق انسانی خود عموما مشترک هستند ولی در مراحل اقدام و اجرا ممکن است تبعیض­هایی صورت گیرد. که از جمله این قوانین می­توان به مساله شهادت، قضاوت، تابعیت و…..اشاره کرد.