روش پژوهش: این پژوهش به صورت پیمایشی و از نوع ارزیابی می باشد و برای گردآوری اطلاعات از پرسشنامه استفاده شده است. داده ها با استفاده از نرم افزار 18.spss تجزیه و تحلیل شده و نتایج حاصله هم، با معیارهای استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران مورد مقایسه قرار گرفته است..

 یافته ها: کل مجموعه موجود کتابخانه ها شامل موادچاپی و معادل های جلدی میکروفرمی ، مواد دیداری و شنیداری زیر استاندارد می باشد.بطوریکه تفاضل مجموعه موجود و استاندارد 465/692 جلد می باشد.از نظر فضای کتابخانه ها 40 درصد، از نظر بودجه 22 درصد استاندارد کتابخانه های دانشگاهی رعایت شده است.از نظر نیروی انسانی فقط 7 درصد رعایت شده که علت آن جذب زیاد دانشجو و ثابت نگه داشتن نیروی انسانی می باشد. تفاضل نیروی انسانی موجود و مورد نیاز در کتابخانه های مورد مطالعه 45 نفر می باشد که با کمترین نیروی انسانی مورد نیاز اداره می شوند بطوریکه کتابخانه دانشکده بقیه الله فقط با یک نفر اداره می شود.در زمینه بودجه 22 درصد کتابخانه ها بودجه تخصیص یافته را، متناسب با اهداف می دانند و 78 درصد کتابخانه ها با کمبود بودجه مواجه هستند. تنها 11 درصد کتابخانه ها ، دارای کمیته مشورتی انتخاب مواد بوده اند.اما از نظر کیفی در شاخص های اهداف و وظایف، سازمان و مدیریت، سازماندهی منابع و خدمات تا حدودی به استانداردها نزدیک هستند.

نتیجه گیری: نتایج ویافته های یژوهش حاضر، فرضیه پژوهش را که ” کتابخانه های دانشگاهی شهرستان سبزوار با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران مطابقت ندارد” را تایید می کند. که برای بهره وری مناسب، لزوم ایجاد خط مشی مدوّن و مصوب مجموعه گستر، تخصیص بودجۀ کافی، معیّن و متناسب با نیاز کتابخانه جهت تامین منابع اطلاعاتی، وتشکیل کمیتۀ کتابخانه ها جهت رفع مشکلات کتابخانه های دانشگاهی شهرستان سبزوار بسیار ضروری است.

کلید واژه ها: استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی. کتابخانه های دانشگاهی سبزوار. کتابخانه های دانشگاهی.

فهرست مطالب

 فصل اول: کلیات……………………………………………………………………………………………………………………………………..9

  مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………….10

1-1 بیان مسئله     ………………………………………………………………………………………………………………………………12

1-2 تعریف عملیاتی اجزای پژوهش……………………………………………………………………………………………………13

1-3 پرسش های اساسی…………………………………………………………………………………………………………………….14

1-4 هدف پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………….. 15

1-5 فایده پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………………….15

1-6 فرضیه پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………………..15

1-7 معرفی متغیرهای پژوهش…………………………………………………………………………………………………………….15

1-8 روش پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………16

1-9 جامعه پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………16

1-10 نمونه گیری پژوهش………………………………………………………………………………………………………………….16

1-11 ابزار گردآوری پژوهش……………………………………………………………………………………………………………..16

 

فصل دوم: مبانی نظری……………………………………………………………………………………………………………………………18

2-1 مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………….19

2-2 دانشگاه، مرکز اصلی پژوهش……………………………………………………………………………………………………….20

2-3 کتابخانه دانشگاهی اساسی ترین نهاد آموزشی………………………………………………………………………………..22

2-4 کارکرد و اهداف کتابخانه دانشگاهی………………………………………………………………………………………………23

2-4-1 مجموعه…………………………………………………………………………………………………………………………….23

2-4-2 دسترسی به منابع…………………………………………………………………………………………………………………23

2-4-3 کاربرد درون سازمانی…………………………………………………………………………………………………………..24

2-4-4 آموزش استفاده کنندگان………………………………………………………………………………………………………24

2-4-5 ذخیره و نگهداری……………………………………………………………………………………………………………….24

2-5 نقش آموزشی کتابخانه دانشگاهی………………………………………………………………………………………………….24

2-6 کتابخانه های دانشگاهی نوین……………………………………………………………………………………………………….26

2-7 کتابخانه های دانشگاهی در آینده………………………………………………………………………………………………….28

2-8 کتابخانه های دانشگاهی نوین……………………………………………………………………………………………………..28

2-9 اهمیت استاندارد…………………………………………………………………………………………………………………………29

2-9-1 نقش استانداردها در کتابداری و اطلاع رسانی………………………………………………………………………..30

2-9-2 استانداردهای رایج در کتابداری و اطلاع رسانی……………………………………………………………………..31

2-10 انجمن کتابخانه های دانشگاهی و مرجع…………………………………………………………………………………37

2-11 سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران………………………………………………………………..40

2-11-1 اهداف و وظایف کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران………………………………………………………..40

2-11-1-1 استانداردها………………………………………………………………………………………………………………….41

2-12 استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران……………………………………………………………………………..43

2-12-1 تاریخچه………………………………………………………………………………………………………………………43

2-12-2 شیوه کار………………………………………………………………………………………………………………………45

2-12-3 هدف و پوشش…………………………………………………………………………………………………………….46

2-13 پیشینه پژوهش در ایران…………………………………………………………………………………………………………47

2-14 پیشینه پژوهش در خارج از کشور…………………………………………………………………………………………..53

2-15 جمع بندی پیشینه پژوهش……………………………………………………………………………………………………..57

فصل سوم: روش شناسی پژوهش……………………………………………………………………………………………………….58

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………..59

3-1 روش پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………..59

3-2 جامعه پزوهش……………………………………………………………………………………………………………………….59

3-3 نمونه گیری پژوهش……………………………………………………………………………………………………………….60

3-4 ابزار گردآوری پژوهش……………………………………………………………………………………………………………60

3-5 روش تجزیه و تحلیل آماری داده ها………………………………………………………………………………………….61

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها…………………………………………………………………………………………………..62

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………..63

4-1 یافته های پژوهش………………………………………………………………………………………………………………….63

4-1-1 وضعیت کمّی مجموعه کتابخانه های دانشگاهی سبزوار……………………………………………………….66

4-1-2 بررسی کمّی عناوین نشریات کتابخانه های دانشگاهی سبزوار………………………………………………68

4-1-3 بررسی کمّی مجموعه دیداری-شنیداری کتابخانه های دانشگاهی سبزوار……………………………….69

4-1-4 مجموعه مورد نیاز جامعه پژوهش بر اساس فرمول استاندارد………………………………………………..70

4-1-5 مقایسه مجموعه مورد نیاز جامعه پژوهش براساس فرمول استاندارد کتابخانه های دانشگاهی ایران……73

4-1-6 بررسی وضعیّت فضای مطالعه جامعه پژوهش…………………………………………………………………….74

4-1-7 بررسی وضعیّت نیروی انسانی جامعه پژوهش…………………………………………………………………….75

4-1-8 بررسی وضعیّت بودجه جامعه پژوهش………………………………………………………………………………76

4-2 تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش…………………………………………………………………………………………….92

4-3 پاسخ به پرسش های پژوهش…………………………………………………………………………………………………101

  فصل پنجم: نتایج پژوهش………………………………………………………………………………………………………………111

5-1 خلاصه پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………110

5-2 بحث و نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………110

5-3 آزمون رتبه ـ علامتدار ویلکاکسون…………………………………………………………………………………………….112

5-4 تفسیر و بحث موارد معنی دار آزمون ………………………………………………………………………………………..113

5-5 محدویت های پژوهش…………………………………………………………………………………………………………….115

5-6 پیشنهادهای کاربردی………………………………………………………………………………………………………………..115

5-7 پیشنهادهایی برای پژوهش های آینده…………………………………………………………………………………………116

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………………………………………………117

   الف) فارسی………………………………………………………………………………………………………………………………117

   الف) غیرفارسی…………………………………………………………………………………………………………………………120

پیوست ها………………………………………………………………………………………………………………………………………….122

پیوست 1. معرفی شهرستان سبزوار………………………………………………………………………………………………….123

پیوست2. معرفی دانشگاه های شهرستان سبزوار………………………………………………………………………………..119

پرسشنامه………………………………………………………………………………………………………………………………………134

سوالات پرسشنامه………………………………………………………………………………………………………………………….138

مقدمه

گسترش روز افزون منابع اطلاعاتی و رشد منابع چاپی و الکترونیکی و محدودیت نیروی انسانی و اقتصادی نیاز به داشتن کتابخانه ای کار آمد در محیط یک دانشگاه را نمایان می سازد. در این راستا وظیفه و هدف اصلی کتابخانه های دانشگاهی حمایت از برنامه های آموزشی و پژوهشی دانشگاه است و کتابخانه نیز ابزار تحقیق و آموزش به حساب می آید.کتابخانه های دانشگاهی که به عنوان بخشی از نظام آموزشی عالی هر کشوری محسوب می شوند نقش بسیار مهمی در گردآوری و انتقال اطلاعات علمی دارند. البته کتابخانه های دانشگاه های مدرن امروزی ، با در اختیار داشتن امکانات وسیع و مناسب می توانند در توسعه زمینه های مختلف دانش حتی در پیشرفت تمدن بشر نقش مهمی داشته باشند

 برای تحول در کشور و حرکت به سوی توسعه واقعی در همه ابعاد آن، باید در دانشگاه ها تحول ایجاد کرد و بدون این تحول صحبت از توسعه مفهومی ندارد. تا زمانی که ما به انسانهای آگاه که در دانشگاه ها و مراکز علمی پرورش می یابند دست پیدا نکنیم، جامعه به توسعه مطلوب دست نخواهد یافت . باروری آموزش و ترویج و توسعه فرهنگ پژوهش در دانشگاه ها و سرانجام گسترش مرزهای دانش ، به اعتلای کیفی خدمات کتابخانه ها بستگی دارد و این خود مستلزم برخورداری این کتابخانه ها از خدمات نیروی انسانی مناسب و کار آمد است
( فدایی، 1375 ).

توماس کارلایل[1] فیلسوف مشهور،اعتقاد داشت که، “دانشگاه واقعی عبارت است از مجموعه ای از کتابها”.همچنین لوئیس شورز[2]، رئیس گروه کتابداری دانشگاه فلوریدا[3] در مورد نقش کتابخانه در بافت آموزشی دانشگاه نظریه ” کتابخانه دانشکده ای[4] ” را ارائه می دهد که از کتابخانه به عنوان نهادی آموزشی که در آن دانشکده یک کتابخانه و کتابخانه یک دانشکده است یاد می کند (پریرخ،1380).

براساس نظرات ویلسون و تابر[5] کتابخانه دانشگاهی که خوب اداره شود، فعالیت های خود را در مسیر اجرای عملکردهای دانشگاه قرار می دهد. کتابخانه دانشگاه با گردآوری و سازماندهی کتابها ، نسخه های خطی ، نشریات و سایر مواد، به حفظ دانش و عقاید، و نیروهای فعال در تدریس و پژوهش،  وهمچنین  گسترش
برنامه های دانشگاه کمک شایانی خواهد داشت.کتابخانه از طریق خدمات گوناگون مرجع و کتابشناختی ،باید  در هماهنگی هرچه بیشتر با انتظارها و نیازهای در حال تغییر کاربران( که برخاسته از ظهور فناوری های نوین و تولید فرایند اطلاعات است).باشد چرا که ماموریت کتابخانه دانشگاهی مدرن عمل کردن به عنوان ابزار پویای آموزشی می باشد(ترقی،1388).

کتابخانه ها باید به عنوان کانون های اصلی اطلاع رسانی و فناوری های مربوط به آن همگام بوده و مطابق با استانداردهای کتابخانه ای رشد نماید.در این راستا می توان از معیارهای معتبر جهانی به عنوان وسیله ای برای ارزیابی کتابخانه بهره گرفت و کتابخانه را مورد بررسی قرار داد.با توجه به گسترش کتابخانه ها و تاثیر تکنولوژیهای ارتباطی و اطلاعاتی ، رعایت استانداردها در اداره امور کتابخانه ها و ارتقای سطح کمّی و کیفی خدمات کتابخانه ها، ملموس و از اهمیت خاصی برخوردار است. با به کارگیری استانداردها ، خدمات کتابخانه ها بهینه سازی
می شود (احمد زاده،1384).

توسعه آموزش عالی در ایران ، افزایش تعداد پذیرش دانشجو ، تنوع رشته های تحصیلی و ارتقاء درجات تحصیلات عالی در همه دانشگاه هاو از جمله دانشگاه های شهرستان سبزوار ، نیازها و تغییراتی را می طلبد. شناسایی و معرفی مشکلات و معضلات در جامعه پژوهش این تحقیق  وجود دارد و مقایسه این جامعه با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران نشان خواهد داد که تا چه اندازه با استانداردها فاصله وجود دارد و چگونه باید این فاصله ها را پر کرد.

1ـ1. بیان مسئله

 کتابخانه های دانشگاهی به واسطه رسالتی که در راستای تربیت و آموزش نیروی انسانی عهده دار هستند بیش از هر زمانی نیازمند فراهم آوری، پردازش ، ارائه و اشاعه اطلاعات لازم به دانشجویانی هستند که این مهم مستلزم همگام شدن با آخرین انتشارات بومی و جهانی و همچنین دستیابی به فن آوری های لازم در این زمینه است که به نظرمی رسداین مسئله به دلایل گوناگون در کتابخانه های دانشگاهی کشور ما آنگونه که شایسته است تحقق نیافته و ضرورت دارد با انجام تحقیقات لازم بستری فراهم شود تا فعالیت این کتابخانه ها علاوه بر انطباق با استاندارد های موجود خدمات ارزنده تری به جامعه دانشگاهی ارائه کنند.

بنابراین در نظام های دانشگاهی نیز باید به این مهم توجه شود که وجود کتابخانه هایی با امکانات مناسب نه تنها قدرت یادگیری دانشجویان را به شکل غیر مستقیم افزایش می دهد بلکه اساساً دانشجویان را به سمت خلاقیّت و نوآوری هدایت می کنند. همخوانی امکانات و تجهیزات و همچنین وجود نیروی انسانی کارآمد ، اصلی است که در کتابخانه های دانشگاهی مورد توجه کافی قرار نگرفته و همین مسئله سبب می شود تا کتابخانه های دانشگاهی در راه رسیدن به اهداف واقعی خود کاملا منطبق نباشند.وجود چنین مشکلاتی ایجاب می کند تا با بررسی های لازم و شناخت موانع و مشکلات بستر مناسبی برای رشد و شکوفایی این نوع از کتابخانه ها فراهم شود و مسئولین دانشگاه ها را در درک مناسب از ضرورت وجودی کتابخانه ها و شناخت مسائل و مشکلاتی که با آن دست به گریبانند، یاری کرد ( ترکیان تبار و دیگران ، 1388).

دراین تحقیق سعی برآن است که میزان کارآیی کیفی وکمّی کتابخانه های دانشگاهی شهرستان سبزوارکه زیرنظر وزارت علوم،تحقیقات و فناوری و همچنین وزارت بهداشت و درمان وآموزش پزشکی هستند طبق استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران ارزیابی گردد. بدین وسیله تصویری روشن و جامع از وضعیت کنونی کتابخانه های دانشگاهی ارائه داده می شود و ضمن این مقایسه نواقص و کاستی ها مشخص و بتوان در جهت رفع آن راهکارهایی مناسب ارائه داد.

مراعات کردن استانداردهای کتابخانه ها راه مطمئنی برای جلوگیری از اتلاف نیروی انسانی و مهمتر از همه ارتقای خدمات کتابخانه ای به کاربران است.استانداردهای کتابخانه ای ضوابطی است که با استفاده از آن می توان خدمات کتابخانه را سنجش و ارزیابی کرد.استانداردهای کتابخانه ای را می توان به عنوان الگوی مطلوب راهکارهای نمونه، ملاک ارزشیابی، انگیزه ای برای توسعه و پیشرفت آتی و نیز به عنوان ابزارهای ضروری برای کمک به تصمیم گیری و عمل ، نه تنها برای کتابداران بلکه عموم افراد غیر کتابدار که به طور مستقیم با مقوله
برنامه ریزی و مدیریت کتابخانه ها و خدمات کتابخانه ای سروکار دارند، توصیف کرد.رعایت کردن استانداردها دو اصل مهم سازگاری سیستم ها و اشتراک منابع را که زیربنای خدمات نوین کتابخانه ای با کیفیت بالا محسوب
می شوند، تحقق می بخشد(ترقی،1388).

لزوم توجه به این مهم ، باعث شد که پژوهش حاضر در ارتباط با وضعیت کتابخانه های دانشگاهی شهرستان سبزوار صورت گیردوباخدمات کتابداری و اطلاع رسانی مناسب در حد استانداردهای تدوین شده از سوی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران مقایسه شود تا شاید با انجام اصلاحات لازم گامی در جهت رضایت اساتید و دانشجویان برداشته شود با انجام چنین تحقیقاتی و بدست آمدن نتایج آن می توان حداقل مسئولین
دانشگاه ها را نسبت به کمبود های موجود آگاه نموده و راهنمایی جهت انجام بهبود وضعیت ارائه کرد.

 1ـ2. تعریف عملیاتی اجزای پژوهش

ارزیابی:” ارزیابی کیفیت منابع اطلاعاتی یک کتابخانه، که معمولاً بر اساس اهداف خاص یا نیازهای گروههای مورد نظر کتابخانه می باشد”(فیشر[6]،1977).

کتابخانه دانشگاهی:یک کتابخانه یا تعدادی کتابخانه دانشکده ای که بوسیله یک دانشگاه برای استفاده دانشجویان و استادان همان دانشگاه تاسیس می شود و مدیریت ونگهداری آن نیزبا دانشگاه است  (سلطانی،1372).       

       استانداردها: با توجه به اینکه استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران بیشتر بر واقعیت های جامعه آماری مورد تحقیق نزدیکتراست بامشورت و نظر استاد محترم راهنما معیار محاسبه”، ویرایش دوم استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران تدوین شیرین تعاونی ” دراین تحقیق، مورد استفاده قرار گرفت.

کتابخانه های دانشگاهی شهرستان سبزوار : تمام کتابخانه های دانشکده ای دانشگاههای شهرستان سبزوار ( دانشگاه علوم پزشکی ، دانشگاه حکیم سبزواری(تربیت معلم سابق) ، دانشگاه پیام نور و دانشکده های فنی و حرفه ای پسران و دختران ) جامعه این پژوهش را تشکیل می دهند.

 

1ـ3. پرسش های اساسی

 اهداف و وظایف کتابخانه های دانشگاهی شهرستان سبزوار به چه میزان با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران مطابقت دارد؟
سبک و شیوه مدیریت کتابخانه ها ی دانشگاهی شهرستان سبزوار به چه میزان با استانداردها
کتابخانه های دانشگاهی ایران مطابقت دارد؟
نیروی انسانی شاغل درکتابخانه های دانشگاهی شهر سبزوار به چه میزان با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران مطابقت دارد؟
منابع موجود درکتابخانه ها (چاپی و غیرچاپی) به چه میزان با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران مطابقت دارد؟
ه. سازماندهی منابع به چه میزان با استانداردها مطابقت دارد؟

خدمات کتابخانه ای کتابخانه های یاد شده ، به چه میزان با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران مطابقت دارد؟
ساختمان و تجهیزات کتابخانه های دانشگاهی شهرستان سبزوار به چه میزان با استانداردهای
کتابخانه های دانشگاهی ایران مطابقت دارد؟
بودجه تخصیص یافته به کتابخانه های دانشگاهی شهرستان سبزوار به چه میزان با استانداردهای دانشگاهی ایران مطابقت دارد؟
1ـ4. هدف پژوهش

       هدف این پژوهش بررسی وارزیابی وضعیت موجودکتابخانه های دانشگاهی شهرستان سبزواربراساس استانداردهای اهداف و وظایف، سازمان و مدیریت، نیروی انسانی، مجموعه، سازماندهی منابع، خدمات، ساختمان و تجهیزات و بودجه کتابخانه های دانشگاهی ایران و مقایسه این شاخص های استاندارد، با جامعه پژوهش می باشد.

1ـ5. فایدۀ پژوهش

       فواید حاصل از این پژوهش به شرح ذیل می باشد: