پیشرفت روزافزون وسایل ارتباط جمعی تأثیر به سزایی بر شکل ارتباطات افراد نهاده، بدین نحو که ارتباطات مستقیم افراد به ارتباطات غیرمستقیم مبدل گردیده است. چنانچه در گذشته جرمی واقع می گردید، ادله برجای مانده از جرم، فیزیکی و ملموس بوده ولی با روی آوردن افراد به شبکه های اجتماعی و اینترنتی، در صورتی که جرمی به وقوع بپیوندد دیگر بحثی پیرامون ادله فیزیکی باقی نمانده و ادله الکترونیکی پا به منصه ظهور می گذارد. ادله الکترونیکی به واسطه بهره مندی از وسایل الکترونیکی پدید می آید که گاه به علت کاربردهای سوء از این ادله، جرایم بزرگی در فضای سایبر رخ می دهد که برای سپری نمودن مراحل قانونی از تعقیب تا محکومیت قطعی نیازمند به رسمیت شناختن ادله الکترونیکی می باشیم. بر این اساس در این پایان نامه با استفاده از روش توصیفی –  تحلیلی و تکیه بر منابع کتابخانه ای و مطالعه کتب، پایان نامه ها و مقالات به بررسی استنادپذیری ادله الکترونیکی با نگرش به قانون جمع آوری و استنادپذیری ادله الکترونیکی مصوب سال 1393 پرداخته شد و بستر این بررسی قانون جمع آوری و استنادپذیری ادله الکترونیکی (1393)، قانون جرایم رایانه ای (1388) و قانون تجارت الکترونیکی (1382) بوده و نتایج حاصله از این قرار است: 1. ادله الکترونیکی در امور اولیه (اقسام، ویژگی ها و غیره) با ادله سنتی دارای تفاوت های اجتناب ناپذیری بوده و باید درصدد یافتن قواعد مخصوص باشند؛ 2. با وجود تفاوت های ادله الکترونیکی و سنتی، به دنبال تغییر نظام دادرسی نمی باشیم بلکه قصد داریم که این دو ادله را به موازات هم در مسیر پرونده های مطروحه سازگار و همسو نماییم؛ 3. ادله الکترونیکی در بسیاری از کشورهای جهان به رسمیت شناخته شده و در دادگاه ها جایگاه خود را یافته اند و کشور ایران هم نباید از این قاعده مستثنی باشد.

   واژگان کلیدی: ادله- ادله الکترونیکی- استنادپذیری- فناوری اطلاعات

فهرست مطالب

مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………….. 1

بیان مسأله …………………………………………………………………………………………………………… 2
سابقه و پیشینه ی تحقیق ………………………………………………………………………………………. 4
ضرورت و نوآوری انجام تحقیق ……………………………………………………………………………. 6
سؤال های تحقیق ………………………………………………………………………………………………… 7
فرضیه های تحقیق ………………………………………………………………………………………………. 7
هدف ها و کاربردهای مورد انتظار از تحقیق ……………………………………………………………. 7
بیان روش تحقیق ………………………………………………………………………………………………… 8
ساماندهی (طرح) تحقیق ………………………………………………………………………………………. 8
فصل اول: کلیات …………………………………………………………………………………………………………… 10

بخش اول: مفاهیم تا تاریخچه ی ادله ی الکترونیکی ………………………………………………………….. 11

مبحث اول: مفهوم شناسی و تحول تاریخی ادله اثبات دعوی ………………………………………………. 11

گفتار اول: تعاریف ………………………………………………………………………………………………………… 12

ادله و ادله اثبات دعوی ………………………………………………………………………………………. 12
فضای سایبر ……………………………………………………………………………………………………… 13
داده و اطلاعات …………………………………………………………………………………………………. 14
اینترنت و شبکه های رایانه ای ……………………………………………………………………………. 15
ادله ی الکترونیکی …………………………………………………………………………………………….. 16
گفتار دوم: تحول تاریخی دلایل باستانی تا دلایل الکترونیکی ………………………………………………. 16

دوره ی دلایل باستانی و مذهبی …………………………………………………………………………… 17
دوره ی دلایل قانونی …………………………………………………………………………………………. 18
دوره دلایل معنوی …………………………………………………………………………………………….. 18
دوره دلایل علمی ………………………………………………………………………………………………. 20
مبحث دوم: انواع ادله اثبات دعوی سنتی و الکترونیکی ………………………………………………………. 21

گفتار اول: اقسام ادله ی سنتی …………………………………………………………………………………………. 21

گفتار دوم: اقسام ادله ی الکترونیکی …………………………………………………………………………………. 24

داده های شکلی ………………………………………………………………………………………………… 24
داده های محتوا …………………………………………………………………………………………………. 27
مبحث سوم: تاریخچه ی ادله ی الکترونیکی ……………………………………………………………………… 27

گفتار اول: تاریخچه ی ادله ی الکترونیکی در برخی از کشورهای جهان ……………………………….. 28

گفتار دوم: تاریخچه ی ادله ی الکترونیکی در حقوق ایران ………………………………………………….. 30

بخش دوم: آشنایی با ادله ی الکترونیکی …………………………………………………………………………… 33

مبحث اول: عناصر و ویژگی های ادله ی الکترونیکی …………………………………………………………. 33

گفتار اول: عناصر ادله ی الکترونیکی ……………………………………………………………………………….. 33

قابلیت ارائه ………………………………………………………………………………………………………. 33
قابلیت ایجاد علم ………………………………………………………………………………………………. 34
اصالت ……………………………………………………………………………………………………………… 34
قابلیت اثبات امر قضایی ……………………………………………………………………………………… 35
گفتار دوم: ویژگی های ادله ی الکترونیکی ……………………………………………………………………….. 35

منقول بودن ………………………………………………………………………………………………………. 35
کپی برداری ………………………………………………………………………………………………………. 36
انعطاف پذیری ………………………………………………………………………………………………….. 36
ذخیره سازی در نقاط متعدد ……………………………………………………………………………….. 36
وابستگی …………………………………………………………………………………………………………… 36
دسترسی …………………………………………………………………………………………………………… 37
قابلیت اختصاص ………………………………………………………………………………………………. 37
زوال پذیری ……………………………………………………………………………………………………… 37
شناسایی …………………………………………………………………………………………………………… 37
عینیت داشتن و ارزش اقتصادی …………………………………………………………………………… 38
مبحث دوم: ارتباطات و نقاط قوت و ضعف ادله ی الکترونیکی ………………………………………….. 38

گفتار اول: نقاط قوت و ضعف ادله ی الکترونیکی …………………………………………………………….. 39

نقاط قوت ………………………………………………………………………………………………………… 39
نقاط ضعف ………………………………………………………………………………………………………. 40
گفتار دوم: ارتباطات ادله ی الکترونیکی ……………………………………………………………………………. 41

رابطه ی ادله ی الکترونیکی و جرایم ……………………………………………………………………. 41
رابطه ی جرایم با فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) ………………………………………… 42
رابطه ی ادله ی الکترونیکی با نظام پزشکی کشور ………………………………………………….. 43
مبحث سوم: دلایل اهمیت و چالش های ادله ی الکترونیکی ……………………………………………….. 45

گفتار اول: دلایل اهمیت و استناد به ادله ی الکترونیکی ………………………………………………………. 45

دلایل اهمیت ادله ی الکترونیکی ………………………………………………………………………….. 45
دلایل استناد به منابع اینترنتی و الکترونیکی …………………………………………………………… 46
گفتار دوم: چالش ها و مشکلات استناد به ادله ی الکترونیکی ……………………………………………… 46

چالش های پیش روی بررسی ادله ی الکترونیکی ………………………………………………….. 46
مشکلات اساسی استناد به منابع اینترنتی و الکترونیکی ……………………………………………. 49
فصل دوم: استنادپذیری ادله ی الکترونیکی ……………………………………………………………………….. 51

بخش اول: از جمع آوری تا ارائه ی ادله ی الکترونیکی ……………………………………………………… 53

مبحث اول: زنجیره ی حفاظتی ادله ی الکترونیکی …………………………………………………………….. 53

گفتار اول: مراحل زنجیره ی حفاظتی ……………………………………………………………………………….. 54

شناسایی …………………………………………………………………………………………………………… 55
محافظت، جمع آوری و مستند سازی …………………………………………………………………… 57
طبقه بندی، مقایسه و ماهیت نگاری …………………………………………………………………….. 60
بازسازی …………………………………………………………………………………………………………… 60
گفتار دوم: لایه های هفت گانه ی شبکه های رایانه ای ………………………………………………………. 61

مبحث دوم: بررسی طرق شناسایی و ارائه ی ادله ی الکترونیکی ………………………………………….. 63

گفتار اول: تفتیش و توقیف ادله و سیستم های رایانه ای …………………………………………………….. 63

شروع تفتیش و توقیف ………………………………………………………………………………………. 64
روش ها و اهمیت توقیف …………………………………………………………………………………… 65
تفتیش و توقیف در مکان های دوردست ………………………………………………………………. 69
تعیین تکلیف اشیای توقیف شده …………………………………………………………………………. 71
رعایت نکاتی ضمن تفتیش و توقیف …………………………………………………………………… 72
انتخاب متخصص جنایی رایانه ……………………………………………………………………………. 74
گفتار دوم: سایر طرق شناسایی ادله ی الکترونیکی …………………………………………………………….. 75

شنود داده های الکترونیکی …………………………………………………………………………………. 75
معاینه ی صحنه ی جرم داده های الکترونیکی ……………………………………………………….. 78
جلب نظر کارشناس خبره …………………………………………………………………………………… 79
گفتار سوم: حلقه ی پایانی جمع آوری ادله ی الکترونیکی ………………………………………………….. 79

بسته بندی و حمل ونقل ادله ی الکترونیکی ………………………………………………………….. 80
ارائه ی ادله ی الکترونیکی ………………………………………………………………………………….. 81
مبحث سوم: بررسی هویت پدیدآورنده ی ادله ی الکترونیکی ……………………………………………… 84

گفتار اول: مراحل احراز هویت پدیدآورنده ………………………………………………………………………. 84

مرحله ی ایجاد هویت ……………………………………………………………………………………….. 85
مرحله ی افزودن شناسه و ویژگی به هویت ………………………………………………………….. 86
مرحله ی تأیید و تجویز ……………………………………………………………………………………… 86
گفتار دوم: ابزارهای احراز هویت پدیدآورنده ……………………………………………………………………. 88

تعریف امضای الکترونیکی ………………………………………………………………………………….. 89
تاریخچه ی امضای الکترونیکی …………………………………………………………………………… 90
ماهیت امضای الکترونیکی ………………………………………………………………………………….. 90
انواع امضای الکترونیکی …………………………………………………………………………………….. 91
بخش دوم: پذیرش ادله ی الکترونیکی تا مبنای صدور رأی دادگاه ……………………………………….. 93

مبحث اول: ارزیابی اعتبار و اصالت ادله ی الکترونیکی ………………………………………………………. 93

گفتار اول: چگونگی ارزیابی ادله ی الکترونیکی ………………………………………………………………… 94

کارکردهای ادله ی الکترونیکی …………………………………………………………………………….. 94
چگونگی ایجاد ادله ی الکترونیکی ………………………………………………………………………. 96
حقیقت اولیه و ثانویه …………………………………………………………………………………………. 97
گفتار دوم: قواعد مربوط به اعتبار ادله ی الکترونیکی ………………………………………………………….. 98

قاعده ی بهترین دلیل …………………………………………………………………………………………. 98
قاعده ی ادله ی سماعی …………………………………………………………………………………… 100
گفتار سوم: وجود یا عدم وجود اصالت در اسناد الکترونیکی …………………………………………….. 101

مفهوم اصالت و شناخت اصل و رونوشت اسناد الکترونیکی ………………………………….. 101
شرایط لازم برای احراز اصالت اسناد الکترونیکی …………………………………………………. 103
تصدیق اصالت ادله و اسناد الکترونیکی و موارد مخدوش کردن آن ها ……………………. 106
الف) تصدیق اصالت ……………………………………………………………………………………………………. 107

ب) شیوه های تعرض و مخدوش کردن اصالت ………………………………………………………………. 108

گفتار چهارم: اعتبار کپی ادله ی الکترونیکی تهیه شده از اصل ……………………………………………. 112

راهکارها و ضرورت های تغییر فرمت اسناد کاغذی به الکترونیکی ………………………… 112
/>بررسی اعتبار کپی اسناد الکترونیکی در کشورهای مختلف و ایران …………………………. 114
مبحث دوم: قابلیت یا عدم قابلیت استناد ادله ی الکترونیکی ……………………………………………… 116

گفتار اول: مفهوم استنادپذیری و مباحث پیرامون آن …………………………………………………………. 116

مفهوم شناسی ………………………………………………………………………………………………….. 116
اعطای ارزش اثباتی …………………………………………………………………………………………. 117
قالب های ادله ی الکترونیکی و دادگاه صالح ………………………………………………………. 120
گفتار دوم: رویکرد کشورهای جهان در مواجهه با ادله ی الکترونیکی …………………………………. 124

کشورهای حقوق رومی _ ژرمنی ………………………………………………………………………. 124
کشورهای حقوق کامن لا …………………………………………………………………………………. 127
گفتار سوم: پرونده هایی در رابطه با استنادپذیری ادله ی الکترونیکی ………………………………….. 129

دعوای ایالات متحده علیه سیمپسون ………………………………………………………………….. 129
دعوای کام علیه کوپنهیفر ………………………………………………………………………………….. 129
دعوای استیوجکسون گیمز علیه مأموران سرویس امنیتی ………………………………………. 130
دعوای وزارت دادگستری آمریکا علیه شرکت مایکروسافت ………………………………….. 130
نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………… 133

پیشنهادها ……………………………………………………………………………………………………………………. 136

پیوست ………………………………………………………………………………………………………………………. 138

منابع و مآخذ ………………………………………………………………………………………………………………. 150

چکیده انگلیسی …………………………………………………………………………………………………………… 157

مقدمه

   در دوره های گذشته، از یک سو به دلیل عدم توسعه ی علوم و از سوی دیگر اعتقاد همگان به جایگاه راسخ معنویات و امور باطنی، عمده ی دلایل ابرازی جهت اثبات جرایم، در اقرار، شهادت و نهایتاً علم قاضی خلاصه می شد که به دلیل نبود ابزارها و امکانات لازم، حتی گزینه ی آخر نیز معمولاً به دریافت های باطنی قاضی محدود می گشت.

   با پدیدار شدن فناوری های نوین، چالش های جدیدی در دنیای حقوق پدید آمده است و پیدایش ادله ی الکترونیکی با ماهیت خاص به جای ادله ی سنتی، مقامات قضایی را با مشکلات عدیده ای در زمینه های مختلف اعم از کشف جرم، جمع آوری ادله و غیره مواجه کرده است. ادله ی الکترونیکی به دلیل دارا بودن ویژگی های منحصر به فرد خود نیازمند تدابیر و قواعد جدیدی می باشد.

   نخستین واکنش قانون گذار ایران برای مقابله با جرایم رایانه ای تبصره ی 3 ماده ی یک قانون مطبوعات در تاریخ 30/1/1379 بود که مقرر داشت: «کلیه نشریات الکترونیکی مشمول مواد این قانون است». پس از آن قوانین دیگری از قبیل: «قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای مصوب 4/10/1379»، «قانون جرایم نیروهای مسلح مصوب 17/10/1382» که در ماده ی 131 خود اقسام جرایم رایانه ای نظامیان از قبیل جعل، جاسوسی، سواستفاده ی مالی و غیره را برشمرده است و «قانون تجارت الکترونیکی مصوب 17/10/1382» مصادیقی از این نوع جرایم را احصا کرده اند. یکی دیگر از واکنش های قانون گذار تصویب قانون جرایم رایانه ای در تاریخ 5/3/1388 بود که این قانون به جرم انگاری رفتارهای قابل ارتکاب در فضای سایبر و آیین دادرسی خاص این جرایم پرداخته است و نهایتاً آخرین واکنش قانون گذار در این زمینه قانونی است تحت عنوان «قانون جمع آوری و استنادپذیری ادله الکترونیکی مصوب 12/5/1393» که پیرامون آیین دادرسی و نحوه ی جمع آوری ادله ی الکترونیکی و ارائه ی آن ها به دادگاه سخن به میان آورده است. این قانون سعی بر آن دارد تا بتواند مراحلی را که ادله ی الکترونیکی باید بپیمایند تا به عنوان ادله ی قابل قبول در محضر دادگاه مطرح شوند را به نمایش بگذارد.

   به طور کلی باید اذعان داشت که فناوری اطلاعات و ارتباطات و پیدایش ادله ی الکترونیکی توانسته در حقوق جزای ماهوی و حقوق جزای شکلی تحولات بسیار ژرف و عمیقی ایجاد نماید.

بیان مسأله
   در هزاره ی نوین، تقریباً هیچ امری باقی نمانده است که به طور مستقیم و باواسطه، به فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی وابسته نباشد. این وضعیت نوپدید، حوزه های گوناگون، از جمله نظام حقوقی را تحت تأثیر خود قرار داده است. در این میان، شاید هیچ شاخه ای به اندازه ی نظام ادله ی اثبات دعاوی، تأثیر نپذیرفته باشد؛ زیرا داده های رایانه ای هیچ سنخیتی با اسناد و اطلاعات دنیای فیزیکی ندارند. این دغدغه در نظام ادله ی اثبات کیفری جدی تر است به ویژه آن که ضابطه مند شدن عملکرد مجریان قانون در مواجهه با پرونده های کیفری سایبری یا مرتبط با فضای سایبری، ضروری است. (جلالی فراهانی، 1386)

   با گسترش اینترنت و ایجاد شبکه های ارتباطی در سطح جهان، جرایمی در فضای سایبر واقع می شود که از لحاظ ساختاری، متفاوت از جرایم سنتی و در عین حال مخرب و زیان بارتر از آن ها جلوه می کنند. با توجه به این که در فضای مجازی اصل بر ناشناختگی است، کشف و تعقیب جرایم ارتکابی واقع در آن و هم چنین جمع آوری دلیل و اثبات آن جرایم از اهمیت ویژه ای برخوردار است. (مؤذن زادگان و شایگان، 1388)

   در تعریف ادله ی الکترونیکی این گونه می توان اذعان داشت: هرگونه داده و نرم افزار یا سخت افزار الکترونیکی که بتواند اطلاعات ارزشمندی در راستای اثبات ادعا، دفاع، کشف جرم یا استدلال قضایی به دست دهد. البته عده ای این طرز تفکر را دارند که ادله ی الکترونیکی تنها به رایانه ختم می گردد؛ در صورتی که این چنین نبوده و اطلاعات قابل کسب از دستگاه هایی نظیر تلفن همراه، دورنگار، پیجرتلفن، پیام گیر تلفن و غیره جزو ادله الکترونیکی محسوب می گردد. قابلیت استنادپذیری ادله الکترونیکی موضوعی بحث برانگیز است زیرا گرایش به ادله ی سنتی بسیار بوده و سوق یافتن به سوی ادله ی الکترونیکی به گذرزمان نیازمند است.

   پذیرش استنادپذیری ادله ی الکترونیکی در کشور آمریکا به حدود سال 1928 میلادی باز می گردد که نمونه بارز آن مداخله در مکالمات تلفنی است. منشأ پیدایش مداخله در مکالمات تلفنی از طرف مقامات انتظامی در آمریکا تقریباً مربوط به زمانی است که به علت اجرای قوانین تحریم مشروبات الکلی و قاچاق این گونه مشروبات از طرف قاچاقچیان، بازار آن ها گرم و جنایات دیگری که به موازات این امر به وقوع می پیوست روبه فزونی می گذاشت. به همین جهت مبارزه مقامات پلیسی و انتظامی در این عصر به اوج خود رسید و این گونه مقامات با توجه به طبیعت بزه قاچاق که جنبه ی مخفی و پنهانی بودن ارتکاب آن نسبت به سایر جرایم بیش تر بود ناگزیر دست به تدابیر مختلف زدند که از آن جمله مداخلات در مکالمات تلفنی بزهکاران بوده است. (طلیعه، 1349)